به نام خداوند جان وخرد
قصیده 1:چون نایِ بینوایم از این نایِ بینوا ... قصیده 2:دوش در روی گنبدِ خَضرا...
قصیده 3:دلم از نیستی چو ترسانی است ... قصیده 4:چو مردمان شبِ دیرنده عزمِ خواب کنند...
قصیده 5:چون منی را فلک بیازارد... قصیده 6:باد خزان روی به بُستان نهاد...
قصیده 7:چو سوده دوده به روی هوا برافشانند... قصیده 8:فریاد مرا زین فلک آینه کردار...
قصیده 9:تخم گشت ای عجب مگر سخنم ... قصیده 10:دلم ز اندُهِ بی‌حد همی نیاساید ...
قصیده 1:چون نایِ بینوایم از این نایِ بینوا ...
چون نایِ بینوایم از این نایِ بینوا
شادی ندید هیچ کس از نایِ بینوا
با کوه گویم آنچه از او پُر شود دلم
زیرا جواب گفتة من نیست جز صدا
شد دید تیره و نخورم غم ز بهرِ آنک
روزم همه شب است و صباحم همه مَسا
قصیده 1:چون نایِ بینوایم از این نایِ بینوا ...
اندُه چرا برم چو تحمّل ببایدم
روی از که بایدم که کسی نیست آشنا
هر روز بامداد بر این کوهسارِ تند
ابری به سان طور زیارت کند مرا
برقی چودست موسیِ عمران به فعل و نور
آرد همی پدید زجَیْبِ هواضیا
قصیده 1:چون نایِ بینوایم از این نایِ بینوا ...
گشت اژدهای جانِ من این اژدهای چرخ
ورچه صلاح رهبر من بود چون عصا
بر من نهاد روی و فرو برد سربسر
نیرنگ و سحر خاطر و طبعم چو اژدها
در این حصار خفتنِ من هست بر حصیر
چون بر حصیر گویم ، خود هست بر حَصا
قصیده 1:چون نایِ بینوایم از این نایِ بینوا ...
چون باز و چَرغ ، چرخ همی داردم به بند
گر در حذر غُرابم و در رهبری قَطا
بنگر چه سودمند شکارم که هیچ وقت
از چنگ روزگار نیارم شدن رها
زین سُمجِ تنگ چشمم چون چشم اَکمَهْ است
زین بام پست پشتم چون پشت پارسا
قصیده 1:چون نایِ بینوایم از این نایِ بینوا ...
ساقط شدست قَوتِ من پاک اگر نه من
بر رفتمی ز روزنِ این سُمجْ باهَبا
با غم رقیقْ طبعم از آن سان گرفت انس
کز در چو غم درآید گویَدْش مرحبا
با روزگار قَمْر همی بازم ای شگفت
نایدش شرم هیچ که چندین کند دغا ؟
قصیده 1:چون نایِ بینوایم از این نایِ بینوا ...
گر بر سرم بگردد چون آسیافلک
از جای خود نجنبم چون قطبِ آسیا
آن گوهری حسامم در دست روزگار
کاخِر برونم آرد یک روز در وَغا
درصد مصاف و معرکه گر کُنْد گشته‌ام
روزی به یک صِقال به جای آید این مضا
قصیده 1:چون نایِ بینوایم از این نایِ بینوا ...
مسعودِ سعد! گردش و پیچش چرا کنی
در گردش حوادث و در پیچش عنا ؟
خودرو چو خس مباش به هر سرد و گرم دهر
آزاده سرو باش به هر شدّت و رخا …
توضیحات
نای : (اول در مصراع اول) نی ، از سازه‌های بادی .
بینوا : (اول در مصراع اول) بی‌آهنگ ، بی‌نغمه ، ساکت .
نای(دوم) : نام زندان سیاسی شاهان غزنوی- جناس تام .
بینوا : (دوم) بی‌توشه ، بین دو بینوا جناس تام- واج آرایی .
صدا : انعکاس صوت .
از او : از آن ، از نای .
تیره : سیاه ، نابینا .
مَسا : شام .
میان «روز و شب» و «صباح و مسا» آرایه طباق .
توضیحات
انده بردن : غصّه خوردن .
باییدن : لازم بودن . // روی : ظاهراً به معنی چاره .
روی از که بایدم ؟ : به چه کسی روی آورم .
تُند : تیز . // طور : کوه طور که در شبه جزیرة سینا واقع است .
برق : آذرخش ، صاعقه .
دست موسی : از معجزات موسی (ع) .
موسی عمران : (اضافة بنوّت) موسی بن عمران .
به فعل و نور : از جهت کردار و درخشندگی . // جَیب هوا : (اضافة استعاری) ، گریبان هوا ، هوا. // ضیا : روشنایی ، نور .
اشاره است به آیة «وَ نَزَعَ یَدَهُ فَاذا هِیَ بَیْضَاءُ للناظرین» (شعرا 26/33) : دستش را بیرون آورد در نظر بینندگان سپید می‌نمو .
توضیحات
اژدها (azi- dahaka) : جانوری افسانه‌یی به شکل سوسمار بزرگ دارای دو بال که آتش از دهان آن می‌جهد . // اژدهای چرخ : (اضافة تشبیهی) یکی از صور فلکی نیمکرة شمالی است .
صَلاح : نیکی و نیکوکاری . // عصا : منظور عصای موسی است ، میان دو اژدها جناس تکرار است .
نیرنگ : (nirang) سحر .
سِحْر : جادو کردن ، کنایه از شعر یا نثر عالی .
خاطر : قریحه . // طبع : قریحة شعری .
حصار : قلعة نای ، زندان نای . // حَصیر : زیراندازی که از نی یا برگ خرما بافند ، بوریا . // حَصا : سنگریزه. // در این بیت میان حصار و حصیر جناس اشتقاق (اختلاف مصوّت بلند) و میان حصار و حصا جناس مذیّل است .
توضیحات
چرغ : پرنده‌یی شکاری . // حَذَرْ : پرهیز .
غُراب : کلاغ .
قَطا : مرغی است که سنگخوار نامیده می‌شود .
اشاره به ضرب‌المثل عربی است : فَلانٌ اَحْذَرُ مِنْ غرابٍ وَاَهْدی مِنَ القطا : فلانی دوراندیشتر از کلاغ و راهنماتر از قطاست . میان «چرغ و چرخ» جناس مطرّف است ، در نام پرندگان هم آرایة مراعات النّظیر به کار رفته است .
سودمند شکار : صفت و موصوف مقلوب ، شکار سودمند .
چنگ : دست . // روزگار : (اضافة تشبیهی). // نیارستن : نتوانستن .
سُمجْ : زندان زیرزمینی . // اَکْمَهْ : نابینای مادرزاد .
چون پشت پارسا : کنایه از خمیده ، گوژ . میان «پشت و پشت» جناس خطّی است.
توضیحات
ساقط شدن : نابود شدن ، از بین رفتن .
پاک : قید است ، کاملاً .
بر رفتمی : بالا می‌رفتم ، ی : جواب شرط .
هَبا : گرد و غبار که در هوا پراکنده است .
رقیق طبع : صفت و موصوف مقلوب ، طبع رقیق .
از آن سان : بدان گونه .
مرحبا : خوش آمدی .
قَمْر باختن : قمار کردن .
دغا : مکر و فریب .
هیچ : قید نفی ، ابداً .
توضیحات
قطب : میله‌یی که در وسط سنگ زیرین آسیاست ، سنگ رویی به دور آن می‌گردد .
قطب آسیا : (اضافة تخصیصی) .
گوهری : اصیل .
حُسام : شمشیر .
گوهری حسام : شمشیر برنده ، جوهر دار .
وَغا : جنگ .
مَصافّ : جمع مَصَفّ ، محل صف بستن ، میدان جنگ و رزمگاه .
معرکه : رزمگاه ، میدان جنگ .
مَضا : بریدن ، قطع کردن شمشیر .
